چالشها و راهکارهای جابه جایی سکونتگاههای روستایی پس از سوانح طبیعی؛ مطالعه موردی: بازسازی روستاهای استان اردبیل پس از زلزله 1375

زمینه و هدف: در اغلب برنامه ­های پس از سانحه سیاست جابه­ جایی کل یا بخشی از سکونتگاه، به عنوان راه­ حلی مناسب به منظور کاهش خطرپذیری یا تسهیل و تسریع در بازسازی مورد ملاحظه قرار می­گیرد. اما تجارب مختلف حاکی از آن است که جابه ­جایی ‏سکونتگاه­ ها معمولاً به جای حل مسائل بر مشکلات افزوده ­اند. ‏هدف از این مقاله بررسی چالش­های جابه­ جایی سکونتگاه­ ها با توجه به مطالعه موردی بازسازی روستاهای استان اردبیل پس از زلزله 1375 است که پیامدهای مختلف آن و کارایی اقدامات کاهش ‏خطر از طریق جابه­ جایی سکونتگاه و ساخت مسکن مقاوم را بررسی نموده و راهکارهایی جهت افزایش موفقیت چنین سیاست­هایی ارائه می­دهد. روش: تحقیق حاضر از نظر ماهیت از نوع تحقیقات توصیفی-پیمایشی و با استفاده از روش ترکیبی کمی و کیفی بوده که در طول یک سال با انجام مطالعات گسترده کتابخانه ­ای و بررسی اسناد و متون تخصصی، همچنین بازدیدهای متعدد از منطقه و گردآوری داده­ های پرسشنامه، مصاحبه آزاد و عمیق، گفتگو با روستاییان، مشاهده آزاد و تهیه عکس و کروکی از روستاها، برداشت نقشه برخی واحدهای احداثی و بخش­های الحاقی از طریق پیمایش و کار میدانی صورت گرفته است. قلمرو مکانی تحقیق، 10 روستای جابه­ جا شده در محدوده تخریب شدید، اطراف شهر سرعین و روستاهای گلستان و جوراب در مرکز زمین­­لرزه بوده و سه روستای توسعه پیوسته نیز به ‏عنوان گروه شاهد مدنظر قرار گرفتند.‏ یافته­ ها: تعجیل در بازسازی روستاهای زلزله ­زده جهت مقابله با اقلیم سرد منطقه موجب شده مکان­یابی محل احداث روستاهای جدید بدون انجام مطالعات جامع اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی و زیست­ محیطی صورت گیرد. لذا با گذشت زمان چالش­های مختلفی بروز نموده که مردم محلی گاه با استفاده از ظرفیت­های خود تدابیری اندیشیده­ اند. اما به طور کلی جابه­ جایی سکونتگاه موجب کاهش آسیب­ پذیری نشده، به طوری که در روستاهای توسعه پیوسته همچنان ساخت­ وساز در مکان قبل تداوم دارد و در برخی روستاهای جابه­ جاشده نیز سکونتگاه قدیم همچنان مورد استفاده قرار می­گیرد. نتیجه­ گیری: مهمترین راهکارهای موفقیت در فرایند بازسازی پس از سوانح و به ویژه سیاست جابه­جایی سکونتگاه­ها را می­توان «انجام برنامه­ریزی بازتوانی پیش از سانحه برای مناطق خطرپذیر کشور؛ انجام مطالعات جامع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست­ محیطی و کالبدی در پهنه ­های در معرض خطر؛ بهره­ گیری از متخصصان حوزه­ های مختلف سوانح در فرایند بازسازی؛ بهره­ گیری از مشارکت جامعه سانحه ­زده در فرایند بازسازی سکونتگاه اعم از مکان­ گزینی، انتخاب سایت و همسایگی­ ها؛ حل مساله مالکیت اراضی؛ استفاده از دانش بومی، و ارائه الگوهای مختلف مسکن متناسب با الگوی معماری منطقه و بعد خانوار» برشمرد.